ძველი მესოპოტამია
ბაბილონის აღზევება და მეფე ჰამურაბი
წინათ ჩვენ ვისაუბრეთ თუ როგორ გაბატონდნენ ამორეველთა ტომები ძველ მესოპოტამიაში. ამათგან ყველაზე სახელოვანი მმართველი იყო ჰამურაბი, ბაბილონის მეფე. ეს ახალი სახელმწიფო მალე იმდენად გაძლიერდა, რომ ყველა წინამორბედი ცივილიზაცია დაჩრდილა და მთელ რეგიონს ქალაქის სახელი დაერქვა.
ძვ. წ. 2900 – 2350 წლებში ბაბილონი (რაც "ღვთის კარიბჭეს" ნიშნავს) უმნიშვნელო ქალაქი იყო. ამ ქალაქის სახელი პირველად გვხვდება აქადის იმპერიის მმართველის შარ–კალი–შარის დროინდელ წყაროებში (ძვ. წ. 22–ე საუკუნე). მესოპოტამიაში განვითარებული მეურნეობისა და სავაჭრო ურთიერთობების წყალობით ეს ბაბილონი გაიზარდა და რეგიონის ერთ–ერთ წამყვან ქალაქად იქცა.
ძვ. წ. 21–ე საუკუნის მიწურულს, როგორც ადრე აღვნიშნეთ, მესოპოტამიაში ამორეველები გაბატონდნენ, რომლებიც დასავლეთიდან ებრაელებმა გამოაძევეს. ძვ. წ. 1894 წელს ერთ–ერთმა ამორეველმა ბელადმა სუმუ–აბუმ ბაბილონი დაიკავა და შექმნა პირველი ბაბილონური დინასტია. პირველი მეფეები აქტიური საგარეო პოლიტიკით არ გამოირჩეოდნენ. ისინი ძირითადად სამშენებლო საქმიანობით იყვნენ დაკავებულები. ეს ყველაფერი შეიცვალა მეფე ჰამურაბის დროს (ძვ. წ. 1792 – 1750 წწ.). მისი მეფობის პირველ წლებში ბაბილონი ასურეთის მეფეს შამში–ადად I-ს ემორჩილებოდა. ასეთ ვითარებაშიც ჰამურაბიმ ფრთხილი დიპლომატიის წყალობით შეძლო სამხრეთ მესოპოტამიის ქალაქების შემომტკიცება.
შამში–ადად I-ის გარდაცვალებისთანავე ჰამურაბი აქტიურ საგარეო პოლიტიკას დაადგა. მან ჩრდილოეთ მესოპოტამიაში გაილაშქრა, ეშნუნას სამეფო დაიმორჩილა და ელამი დაამარცხა. დაიპყრო ქალაქები მარი და ლარსი. მალე ჰამურაბიმ ასურეთის დედაქალაქი ასურიც (აშური) დაიპყრო. მისი მეფობის დროს ბაბილონის სამეფო პოლიტიკურად და ეკონომიკურად გაძლიერდა, კულტურა აყვავდა. ჰამურაბი ფართო სამშენებლო მოღვაწეობას ეწეოდა, მის დროს აშენდა მრავალი ბრწყინვალე ნაგებობა, გაფართოვდა საირიგაციო სისტემა, გაიყვანეს გზები. მან მოაწესრიგა ქვეყნის მმართველობა, შემოიღო ერთიანი კანონმდებლობა. ჩვენს დრომდე მოაღწია მისი სახელით შედგენილმა კანონთა კრებულმა, რომელიც ძველი აღმოსავლეთის საკანონმდებლო საქმიანობის მნიშვნელოვან ძეგლს წარმოადგენს.
ჰამურაბის კანონთა ნიმუშები:
. თუ ვაჟიშვილი იტყვის, რომ მისი დედა ან მამა მისი მშობელი არაა, მას ენას მოჰკვეთენ.
. თუ ვაჟიშვილი დედას ხელს გაარტყამს, მას ხელებს მოჰკვეთენ.
. თუ ქურდი მოპარვისას დაიჭირეს, ის სიკვდილით უნდა დაისაჯოს.
. თუ მავანი ქალს შეირთავს, მაგრამ მასთან კავშირი არ აქვს, ქორწინება გაბათილდება.
. თუ მშენებელი კარგად ვერ ააშენებს და შენობა დაინგრევა, იგი მოკლულ იქნება.
. თუ ერთი მეორეს მკვლელობას დასწამებს, მაგრამ ბრალდებას ვერ დაუმტკიცებს, ბრალმდებელი სიკვდილით დაისჯება.
. თუ მავანი მეზობლის სახნავ–სათესს დატბორავს, მან უნდა იწვნიოს დანაკლისი.
ბიბლიოგრაფია:
1. Arnold, Bill T (2005). Who Were the Babylonians?
2. DeBlois, Lukas (1997). An Introduction to the Ancient World.
3. Van De Mieroop, Marc (2005). King Hammurabi of Babylon: A Biography.
17 December 2020
ამორეველთა სამეფოები და შუმერული რენესანსი
წინათ ჩვენ ვისაუბრეთ მსოფლიოს პირველი იმპერიის, აქადის აღზევებასა და დაცემაზე, რომელიც მისაბაძი მაგალითი გახდა მომავალი სახელმწიფოებისთვის.
ძვ. წ. 22–ე საუკუნის შუა წლებში, აქადის დაცემის შემდეგ, გუთიების მომთაბარე ტომებმა საკუთარი დინასტია შექმნეს მდინარე ევფრატის რეგიონში. მათ სიმბოლურად ემორჩილებოდა შუმერის რეგიონიც, რომლის ქალაქებიც ეკონომიკურად მოძლიერდნენ. შუმერი მმართველებიდან ერთ–ერთი გამორჩეული იყო გუდეა, ქალაქ ლაგაშის მეფე (ძვ. წ. 2144 – 2124 წწ.). იგი მშვიდობისმოყვარე და თავმდაბალი მმართველი იყო. მან ქალებს უფლება მისცა ოჯახის საკუთრება მათვე დარჩენოდათ, თუკი მათი ქმრები გარდაიცვლებოდნენ.
მალე, ქალაქ ურუქის მეფემ, უტუ–ჰეგალმა შექმნა შუმერთა კოალიცია და გუთიების მეფეს, ტირიგანს დაუპირისპირდა, დაამარცხა იგი და სიკვდილით დასაჯა. მცირე ხნით ურუქის ჰეგემონობა დამყარდა. თუმცა, ძვ. წ. 2112 წელს ქალაქ ურის მმართველმა ურ–ნამუმ თავისი ჰეგემონობა დაამყარა რეგიონში, რომლის დინასტიაც ძვ. წ. 2004 წლამდე მართავდა ურს. მთელი ამ ხნის განმავლობაში ურის შუმერ მეფეებს გაჰყავდათ სავაჭრო გზები, არხები, აშენებდნენ ახალ ნაგებობებს. ქალაქებს ერთმანეთთან გაცხოველებული ვაჭრობა ჰქონდათ, რითაც დიდ მოგებას ნახულობდნენ არა მხოლოდ დიდი ქალაქები, არამედ პატარებიც. ერთ–ერთი ასეთი ახალი და პატარა ქალაქი, რომელიც მომავალში დიდ ეკონომიკურ და პოლიტიკურ ცენტრად იქცა, იყო ბაბილონი.
ძვ. წ. 21–ე საუკუნის ბოლოსკენ ურმაც დაიწყო დასუსტება და ძვ. წ. 2004 წელს არსებობა შეწყვიტა, რომელიც ელამის სამეფომ დაიპყრო. სწორედ ამ პერიოდში გამოჩნდნენ ამორეველთა ტომები, რომელთა სახელიც "დასავლეთის ხალხს" ნიშნავს. ამორეველები ბიბლიაშიც გვხვდებიან, რომლებიც ებრაელებმა დაამარცხეს. თავდაპირველად ისინი პალესტინაში დომინირებდნენ. შემდეგ ამორეველები სირიაში შეიჭრნენ და დაიკავეს ქალაქები ებლა, მარი, იამჰადი და ა.შ. საბოლოოდ კი ისინი მესოპოტამიაში დამკვიდრდნენ და რამდენიმე დინასტია შექმნეს, მათ შორის ბაბილონში.
ძალიან მალე ამორეველები მესოპოტამიის ადგილობრივ მოსახლეობაში ისე გაითქვიფნენ, რომ მათგან უკვე არაფრით განირჩეოდნენ. ამორეველი მმართველებიდან ერთ–ერთი მნიშვნელოვანი იყო შამში–ადადი, რომელმაც ქალაქ ასურში (იგივე აშური) ხელთ იგდო მეფობა და ახალი დინასტია შექმნა. მის დროს ასურეთის საზღვრები საგრძნობლად გაფართოვდა. ერთხანს მის ქვეშევრდომობას ბაბილონის ცნობილი მეფე ჰამურაბიც ცნობდა.
ძვ. წ. 1776 წელს შამში–ადადი გარდაიცვალა. მისი მემკვიდრის მეფობისას გახშირდა მომთაბარე ტომების შემოსევები, რამაც სახელმწიფო საბოლოოდ დაღუპა. ამასობაში კი მესოპოტამიაში ახალი დომინანტი ძალა გამოჩნდა. ეს იყო ბაბილონის მეფე ჰამურაბი, რომელსაც მომავალში გავეცნობით.
ბიბლიოგრაფია:
1. G. Roux, Ancient Iraq, London, 1980.
2. E. Chiera, Sumerian Epics and Myths, Chicago, 1934.
3. E. Chiera, Sumerian Texts of Varied Contents, Chicago, 1934.
2 December 2020
აქადი: მსოფლიოს პირველი იმპერია
ძვ. წ. 2350 წლისთვის შუმერი მეფის ლუგალზაგესის ძალაუფლებამ პიკს მიაღწია. მას ბევრი ვასალი მეფე ჰყავდა. ამათგან ერთ–ერთი იყო ურ–ზაბაბა, ქიშის მეფე, რომლის კარზეც მსახურობდა ახალგაზრდა კაცი, სახელად სარგონი. მისი მშობლიური ენა იყო სემიტური.
ზუსტი დეტალები არ არის ცნობილი, თუ რა მოხდა, მაგრამ სარგონი მალე ქიშის მეფედ გვევლინება, სავარაუდოდ რაიმე არეულობით ისარგებლა და ურ–ზაბაბა ტახტიდან ჩამოაგდო. აქედან დაიწყო მან პირველი იმპერიის შექმნა, რაც მსოფლიოს მანამდე არ უნახავს. სარგონი ჯერ სამხრეთით დაიძრა, სადაც 34 ბრძოლა მოიგო და დაიპყრო შუმერული ქალაქები ური, ლაგაში, უმა და სხვები. ბოლოს დაიპყრო მეფე ლუგალზაგესის დედაქალაქი ურუქი. მეფე კი ტყვედ ჩაიგდო. სარგონმა კამპანია განაგრძო და სპარსეთის ყურეს მიაღწია. ამით მან მთელი შუმერია გააერთიანა.
სარგონმა ფართოდ გაშალა საირიგაციო და სამშენებლო სამუშაოები, ჩაატარა ეკონომიკური რეფორმა, განავითარა საშინაო და საგარეო ვაჭრობა. აქადელებმა კარგად აითვისეს შუმერული კულტურა და თავისი წვლილიც შეიტანეს მის განვითარებაში. სარგონმა დედაქალაქად აქადი აირჩია, რომლის ნაქალაქარი დღემდე არაა ნაპოვნი, თუმცა ისეთი როლი ითამაშა მესოპოტამიის ისტორიაში, რომ მთელ რეგიონს აქადი ეწოდა.
დაახლოებით ძვ. წ. 2330 წელს სარგონმა ახალი სამხედრო კამპანია წამოიწყო, რომლის დროსაც მან დაიპყრო ელამის სამეფოს დედაქალაქი სუზა, რომელიც მისი სამეფოს აღმოსავლეთით, ირანის ტერიტორიაზე მდებარეობდა. დაახლოებით ძვ. წ. 2280 წელს, თავისი ორმოცდათექვსმეტწლიანი მმართველობის შემდეგ, სარგონი გარდაიცვალა და სამეფო ტახტი მისმა ვაჟმა, რიმუშმა დაიკავა.
სარგონის გარდაცვალებისთანავე დაიწყეს აჯანყებები ქალაქებმა ურმა, ლაგაშმა, უმამ და ქაზალუმ. მეფე რიმუშმა აჯანყება კი ჩაახშო, მაგრამ მალე ახალი აჯანყებების ტალღა წამოვიდა. ამ აჯანყებებს მხარს უჭერდა ელამის სამეფო, მაგრამ როგორც კი მეფე რიმუშმა ახალი აჯანყებები ჩაახშო და თავისი ძალაუფლების კონსოლიდირება მოახერხა, იგი ელამსა და მის მოკავშირეებს დაესხა თავს და გამარჯვება მოიპოვა. ცხრაწლიანი მეფობის შემდეგ, ძვ. წ. 2270 წელს რიმუში გარდაიცვალა. იგი ჩაანაცვლა მისმა ძმამ, მანიშტუსუმ. მან არაერთხელ გაილაშქრა ელამის წინააღმდეგ. 15 წლის შემდეგ მანიშტუსუ გარდაიცვალა და აქადის ტახტზე ავიდა მისი ვაჟი ნარამ–სინი. რამდენიმე აჯანყების ჩახშობის შემდეგ, ისიც ელამის წინააღმდეგ დაიძრა და ამჯერად დაიპყრო მისი დასავლეთ ტერიტორიები ქალაქ სუზას ჩათვლით. ამის შემდეგ ნარამ–სინმა ჩრდილო–დასავლეთის მიმართულებით გაილაშქრა და დაიმორჩილა ქალაქები ებლა და მარი, რომლებიც ხმელთაშუა ზღვასთან მდებარეობდნენ. მალე მან თავი ღვთაებრივად გამოაცხადა.
ამ მიღწევების მიუხედავად, აქადის იმპერიამ დაქვეითება დაიწყო ძვ. წ. 2218 წლიდან, როცა ნარამ–სინი გარდაიცვალა. აქადის უკანასკნელი ძლიერი მეფე იყო მისი შვილი შარ–კალი–შარი. მის შემდეგ კი მეფეები სწრაფად ენაცვლებოდნენ ერთმანეთს, რაც ქვეყნის დესტაბილიზაციას უწყობდა ხელს. ძვ. წ. 2150 წელს ჩრდილოეთიდან გუთიების მომთაბარე ტომები შემოიჭრნენ და მრავალი ქალაქი გაანადგურეს აქადის ჩათვლით. ასე დაასრულა არსებობა მსოფლიოს პირველმა იმპერიამ, რომელმაც დაპყრობითი ომების დიდი მაგალითი დაუტოვა მომავალ სახელმწიფოებს და საფუძველი დაუდო იმპერიალიზმს.
ბიბლიოგრაფია:
1. Liverani, Mario (1993). Akkad: The First World Empire: Structure, Ideology, Traditions.
2. Liverani, Mario (2014). The Ancient Near East: history, society, economy.
3. Marc Van de Mieroop. A History of the Ancient Near East, ca. 3000 - 323 BC.
13 November 2020
6 000 წლის წინ, 4 000 წლით ადრე, სანამ რომის იმპერია შეიქმნებოდა, შუამდინარეთში (მესოპოტამია) წარმოიშვა პირველი ურბანული დასახლებები. აქ მოსახლე ტომებმა მდინარე ევფრატის ნაპირებზე საირიგაციო სისტემები შექმნეს, რამაც მოსავლის ზრდა და პროდუქციის დაგროვების შესაძლებლობა გამოიწვია. ამას მოჰყვა კლასების ჩამოყალიბება. ძვ. წ. III ათასწლეულში დიდ დასახლებებს, სადაც ტაძრებიც იყო, გალავნები შემოარტყეს. მალე შუმერებმა შექმნეს ერთ–ერთი უმთავრესი რამ - დამწერლობა. ისინი თიხის ფირფიტებზე წერდნენ. ყოველი სიმბოლო აღნიშნავდა რაიმე საგანს ან მასთან დაკავშირებულ ცნებას. იმის გამო, რომ თიხის ფირფიტაზე სიმბოლოების ასახვა რთულია, დროთა განმავლობაში მათ ლურსმნის მსგავსი ფორმები მიიღეს, ამიტომაც შუმერულ დამწერლობას ასევე ლურსმულ დამწერლობად ვიცნობთ. ასევე ისიც დასაშვებია, რომ შუმერებმა ბორბალიც გამოიგონეს.
იმ დროის უდიდესი შუმერული ქალაქები იყო: ური, ურუქი, ერიდუ, ლაგაში და სხვ. თავიდან ისინი დამოუკიდებელ პოლიტიკურ ერთეულებს წარმოადგენდნენ, რომელთა სათავეში იდგნენ არა მეფეები, არამედ უმაღლესი ქურუმები. დაახლოებით ძვ. წ. 3 500 წლიდან ურუქის პოლიტიკური და კულტურული გავლენა საგრძნობლად გაიზარდა მეზობელ ქალაქებსა და სხვა რეგიონებზეც, თუმცა ძვ. წ. 2 900 წლიდან დაკარგა თავისი ჰეგემონური სტატუსი, სავარაუდოდ მტრის შემოსევების ან სამოქალაქო ომების შედეგად.
მომდევნო საუკუნეებში არაერთი შუმერული ქალაქი გაიზარდა და დაწინაურდა, რომლებიც ისეთ ქალაქ–სახელმწიფოებს წარმოადგენდნენ, როგორც მრავალი საუკუნის შემდეგ ბერძნული პოლისები იქცნენ. სამხედრო ლიდერებს სახალხო კრება ირჩევდა, რომლებიც მალე პირველ მეფეებად იქცნენ. შუმერული ეპოქის ყველაზე ცნობილი მეფე იყო გილგამეში, რომლის შესახებ მრავალი საგმირო ლეგენდა შეითხზა, აქედან ცნობილია გილგამეშის ეპოსი, ქართულ თარგმანში აგრეთვე გილგამეშიანი.
ძვ. წ. XXV საუკუნეში გაძლიერდა ქალაქი ური, რომლის მმართველები ცდილობდნენ დაემორჩილებინათ გარშემო მცხოვრები ტომები. ურის გარდა რეგიონში ჰეგემონიაზე პრეტენზია ჰქონდა ლაგაშს. ძვ. წ. 2 400 წელს ლაგაშელებმა დაიმორჩილეს მეზობელი ქალაქი უმა. მათ ასევე ურთანაც ჰქონდათ ომი. ლაგაშის მეფემ ურუინიმგინამ (ძვ. წ. 2 318 – ძვ. წ. 2 310 წწ.) უმას წინააღმდეგ ახალი ომი დაიწყო, რომელიც ლაგაშისთვის მძიმე აღმოჩნდა. უმას მმართველმა ლუგალზაგესმა დაიმორჩილა მთელი ქვემო მესოპოტამია. მალე ლაგაშის ჯერიც დადგებოდა, რომ არა შემდგომ განვითარებული მოვლენები. ლუგალზაგესს დაუპირისპირდა ადამიანი, რომელიც ისტორიაში შევიდა სარგონ დიდის სახელით და იყო მსოფლიოს პირველი იმპერიის დამაარსებელი.
გაგრძელება იქნება...
Комментарии
Отправить комментарий