ახლო აღმოსავლეთი
იერუსალიმის ალყა (70 წ.): ებრაელთა აჯანყება რომის წინააღმდეგ
რომაელთა პოლითეისტური რელიგია საკმაოდ ტოლერანტული იყო უცხო რელიგიების მიმართ, მაგრამ მონოთეიზმთან მიმართებაში ყოველთვის პრობლემას აწყდებოდნენ. იმ დროს რომის იმპერიის ფარგლებში მონოთეისტური რელიგიის აღმსარებლები იყვნენ ებრაელები.
ძვ. წ. 63 წელს რომაელთა სახელოვანმა სარდალმა პომპეუსმა დაიპყრო იუდეა და რომის ვასალად აქცია. ძველი წელთაღრიცხვის მიწურულს კი იუდეა რომის პროვინცია გახდა. ახ . წ. I საუკუნეში ებრაელი ხალხის უკმაყოფილება უფრო და უფრო იზრდებოდა. ამ ყველაფერმა პიკს მიაღწია, როცა 66 წელს რომაელმა პროკურატორმა გესიუს ფლორუსმა იერუსალიმის მეორე ტაძარი ( რომელიც სოლომონის ტაძრის რეკონსტრუქცია იყო) გაძარცვა. ამას ისიც დაემატა, რომ ფლორუსმა მის წინააღმდეგ გამოსული ათასობით ებრაელი სიკვდილით დასაჯა. აჯანყების ცეცხლი მთელ პროვინციას მოედო. პროკონსული ცესტიუს გალუსი 30 000 ლეგიონერით იერუსალიმისკენ დაიძრა წესრიგის აღსადგენად, მაგრამ ეს მცდელობა კატასტროფით დასრულდა. ებრაელები მათ ჩაუსაფრდნენ და გაანადგურეს. ამან ძალიან გაამხნევა აჯანყებულები.
67 წელს იმპერატორმა ნერონმა აჯანყების ჩასაქრობად გამოგზავნა ვეტერანი ტიტუს ფლავიუს ვესპასიანუსი, იგივე ვესპასიანე. გენერალს თან ახლდა თავისი ვაჟი ტიტუსი. რომაელთა არმია 60 000 კაცს ითვლიდა. ვესპასიანე სასტიკად უსწორდებოდა ებრაელთა ქალაქებსა და სოფლებს. ამას ისიც დაემატა, რომ ებრაელთა ფრაქციებიც ერთმანეთს დაეტაკნენ, რაც რომაელებს კიდევ უფრო უადვილებდა საქმეს. 69 წლისთვის ვესპასიანე იერუსალიმს მიადგა. მხოლოდ სასწაული თუ გადაარჩენდა იქაურ მეამბოხეებს მისი რისხვისგან.
ამასობაში, რომში დიდი არეულობები დაიწყო, სადაც ოთხი იმპერატორი გამოიცვალა. ვესპასიანემ დროებით თავი მიანება იერუსალიმს და ეგვიპტეში გადავიდა, სადაც 69 წლის 1 ივლისს იგი ეგვიპტის პრეფექტმა ლეგიონების თვალწინ იმპერატორად გამოაცხადა. აქვე გადაწყდა, რომ თვითონ ვესპასიანე რომის შიდა პოლიტიკას მიხედავდა, ხოლო მისი ვაჟი ტიტუსი იუდეაში დაბრუნდებოდა.
70 წლის გაზაფხულს ტიტუსი უზარმაზარი არმიით მიადგა იერუსალიმს. ებრაელები მომზადებულები დახვდნენ მტერს. ალყა ხუთ თვეს გაგრძელდა. ქალაქის დამცველები მედგრად იგერიებდნენ ლეგიონერთა იერიშებს. რომაელებმა მიწაყრილებისა და მორების საშუალებით მიწა აამაღლეს და საალყო იარაღებით შეანგრიეს პირველი გალავანი დასავლეთის მხარეს. ებრაელებმა ქალაქის ცენტრისკენ დაიხიეს და იქ შეჯგუფდნენ. ამის შემდეგ ტიტუსის ბრძანებით რომაელებმა ქალაქის გარშემო გალავანი ააშენეს და სრულ ბლოკადაში მოაქციეს. კიდევ რამდენიმე გმირული გაბრძოლების შემდეგ, ებრაელები დამარცხდნენ. რომაელებმა მიწასთან გაასწორეს იერუსალიმის ტაძარი, ტყვეები მონებად აქციეს. გამარჯვებული ტიტუსი რომში დაბრუნდა, სადაც მამამ ტრიუმფი გადაუხადა.
ბიბლიოგრაფია:
1. Price, Jonathan J. (1992). Jerusalem under Siege: The Collapse of the Jewish State, 66 - 70 AD.
2. Goodman, Martin (1987). The Ruling Class of Judea: The Origin of the Jewish Revolt against Rome A.D. 66 - 70.
14 January 2021
დიაოხი.
დიაოხი ასევე დაიაენი და ტაოხი ქართველ ტომთა ძველაღმოსავლური ტიპის სახელმწიფოებრივი გაერთიანება იყო, რომელიც ძვ. წ. XII საუკუნეში ჩამოყალიბდა. ამ პერიოდში მას უხდებოდა დაპირისპირება ასურეთის იმპერიასთან, კერძოდ ტიგლათფილესერ I-თან (ძვ. წ. 1115 – 1077). ამას მოწმობს ძვ. წ. 1112 წლით დათარიღებული წარწერა, რომელშიც ტიგლათფილესერ I იხსენიებს "60 მეფის გაერთიანებას", ანუ ტომთა ბელადებს.
31 December 2020
ბაბილონის აღზევება და მეფე ჰამურაბი
წინათ ჩვენ ვისაუბრეთ თუ როგორ გაბატონდნენ ამორეველთა ტომები ძველ მესოპოტამიაში. ამათგან ყველაზე სახელოვანი მმართველი იყო ჰამურაბი, ბაბილონის მეფე. ეს ახალი სახელმწიფო მალე იმდენად გაძლიერდა, რომ ყველა წინამორბედი ცივილიზაცია დაჩრდილა და მთელ რეგიონს ქალაქის სახელი დაერქვა.
ძვ. წ. 2900 – 2350 წლებში ბაბილონი (რაც "ღვთის კარიბჭეს" ნიშნავს) უმნიშვნელო ქალაქი იყო. ამ ქალაქის სახელი პირველად გვხვდება აქადის იმპერიის მმართველის შარ–კალი–შარის დროინდელ წყაროებში (ძვ. წ. 22–ე საუკუნე). მესოპოტამიაში განვითარებული მეურნეობისა და სავაჭრო ურთიერთობების წყალობით ეს ბაბილონი გაიზარდა და რეგიონის ერთ–ერთ წამყვან ქალაქად იქცა.
ძვ. წ. 21–ე საუკუნის მიწურულს, როგორც ადრე აღვნიშნეთ, მესოპოტამიაში ამორეველები გაბატონდნენ, რომლებიც დასავლეთიდან ებრაელებმა გამოაძევეს. ძვ. წ. 1894 წელს ერთ–ერთმა ამორეველმა ბელადმა სუმუ–აბუმ ბაბილონი დაიკავა და შექმნა პირველი ბაბილონური დინასტია. პირველი მეფეები აქტიური საგარეო პოლიტიკით არ გამოირჩეოდნენ. ისინი ძირითადად სამშენებლო საქმიანობით იყვნენ დაკავებულები. ეს ყველაფერი შეიცვალა მეფე ჰამურაბის დროს (ძვ. წ. 1792 – 1750 წწ.). მისი მეფობის პირველ წლებში ბაბილონი ასურეთის მეფეს შამში–ადად I-ს ემორჩილებოდა. ასეთ ვითარებაშიც ჰამურაბიმ ფრთხილი დიპლომატიის წყალობით შეძლო სამხრეთ მესოპოტამიის ქალაქების შემომტკიცება.
შამში–ადად I-ის გარდაცვალებისთანავე ჰამურაბი აქტიურ საგარეო პოლიტიკას დაადგა. მან ჩრდილოეთ მესოპოტამიაში გაილაშქრა, ეშნუნას სამეფო დაიმორჩილა და ელამი დაამარცხა. დაიპყრო ქალაქები მარი და ლარსი. მალე ჰამურაბიმ ასურეთის დედაქალაქი ასურიც (აშური) დაიპყრო. მისი მეფობის დროს ბაბილონის სამეფო პოლიტიკურად და ეკონომიკურად გაძლიერდა, კულტურა აყვავდა. ჰამურაბი ფართო სამშენებლო მოღვაწეობას ეწეოდა, მის დროს აშენდა მრავალი ბრწყინვალე ნაგებობა, გაფართოვდა საირიგაციო სისტემა, გაიყვანეს გზები. მან მოაწესრიგა ქვეყნის მმართველობა, შემოიღო ერთიანი კანონმდებლობა. ჩვენს დრომდე მოაღწია მისი სახელით შედგენილმა კანონთა კრებულმა, რომელიც ძველი აღმოსავლეთის საკანონმდებლო საქმიანობის მნიშვნელოვან ძეგლს წარმოადგენს.
ჰამურაბის კანონთა ნიმუშები:
. თუ ვაჟიშვილი იტყვის, რომ მისი დედა ან მამა მისი მშობელი არაა, მას ენას მოჰკვეთენ.
. თუ ვაჟიშვილი დედას ხელს გაარტყამს, მას ხელებს მოჰკვეთენ.
. თუ ქურდი მოპარვისას დაიჭირეს, ის სიკვდილით უნდა დაისაჯოს.
. თუ მავანი ქალს შეირთავს, მაგრამ მასთან კავშირი არ აქვს, ქორწინება გაბათილდება.
. თუ მშენებელი კარგად ვერ ააშენებს და შენობა დაინგრევა, იგი მოკლულ იქნება.
. თუ ერთი მეორეს მკვლელობას დასწამებს, მაგრამ ბრალდებას ვერ დაუმტკიცებს, ბრალმდებელი სიკვდილით დაისჯება.
. თუ მავანი მეზობლის სახნავ–სათესს დატბორავს, მან უნდა იწვნიოს დანაკლისი.
ბიბლიოგრაფია:
1. Arnold, Bill T (2005). Who Were the Babylonians?
2. DeBlois, Lukas (1997). An Introduction to the Ancient World.
3. Van De Mieroop, Marc (2005). King Hammurabi of Babylon: A Biography.
17 December 2020
ამორეველთა სამეფოები და შუმერული რენესანსი
წინათ ჩვენ ვისაუბრეთ მსოფლიოს პირველი იმპერიის, აქადის აღზევებასა და დაცემაზე, რომელიც მისაბაძი მაგალითი გახდა მომავალი სახელმწიფოებისთვის.
ძვ. წ. 22–ე საუკუნის შუა წლებში, აქადის დაცემის შემდეგ, გუთიების მომთაბარე ტომებმა საკუთარი დინასტია შექმნეს მდინარე ევფრატის რეგიონში. მათ სიმბოლურად ემორჩილებოდა შუმერის რეგიონიც, რომლის ქალაქებიც ეკონომიკურად მოძლიერდნენ. შუმერი მმართველებიდან ერთ–ერთი გამორჩეული იყო გუდეა, ქალაქ ლაგაშის მეფე (ძვ. წ. 2144 – 2124 წწ.). იგი მშვიდობისმოყვარე და თავმდაბალი მმართველი იყო. მან ქალებს უფლება მისცა ოჯახის საკუთრება მათვე დარჩენოდათ, თუკი მათი ქმრები გარდაიცვლებოდნენ.
მალე, ქალაქ ურუქის მეფემ, უტუ–ჰეგალმა შექმნა შუმერთა კოალიცია და გუთიების მეფეს, ტირიგანს დაუპირისპირდა, დაამარცხა იგი და სიკვდილით დასაჯა. მცირე ხნით ურუქის ჰეგემონობა დამყარდა. თუმცა, ძვ. წ. 2112 წელს ქალაქ ურის მმართველმა ურ–ნამუმ თავისი ჰეგემონობა დაამყარა რეგიონში, რომლის დინასტიაც ძვ. წ. 2004 წლამდე მართავდა ურს. მთელი ამ ხნის განმავლობაში ურის შუმერ მეფეებს გაჰყავდათ სავაჭრო გზები, არხები, აშენებდნენ ახალ ნაგებობებს. ქალაქებს ერთმანეთთან გაცხოველებული ვაჭრობა ჰქონდათ, რითაც დიდ მოგებას ნახულობდნენ არა მხოლოდ დიდი ქალაქები, არამედ პატარებიც. ერთ–ერთი ასეთი ახალი და პატარა ქალაქი, რომელიც მომავალში დიდ ეკონომიკურ და პოლიტიკურ ცენტრად იქცა, იყო ბაბილონი.
ძვ. წ. 21–ე საუკუნის ბოლოსკენ ურმაც დაიწყო დასუსტება და ძვ. წ. 2004 წელს არსებობა შეწყვიტა, რომელიც ელამის სამეფომ დაიპყრო. სწორედ ამ პერიოდში გამოჩნდნენ ამორეველთა ტომები, რომელთა სახელიც "დასავლეთის ხალხს" ნიშნავს. ამორეველები ბიბლიაშიც გვხვდებიან, რომლებიც ებრაელებმა დაამარცხეს. თავდაპირველად ისინი პალესტინაში დომინირებდნენ. შემდეგ ამორეველები სირიაში შეიჭრნენ და დაიკავეს ქალაქები ებლა, მარი, იამჰადი და ა.შ. საბოლოოდ კი ისინი მესოპოტამიაში დამკვიდრდნენ და რამდენიმე დინასტია შექმნეს, მათ შორის ბაბილონში.
ძალიან მალე ამორეველები მესოპოტამიის ადგილობრივ მოსახლეობაში ისე გაითქვიფნენ, რომ მათგან უკვე არაფრით განირჩეოდნენ. ამორეველი მმართველებიდან ერთ–ერთი მნიშვნელოვანი იყო შამში–ადადი, რომელმაც ქალაქ ასურში (იგივე აშური) ხელთ იგდო მეფობა და ახალი დინასტია შექმნა. მის დროს ასურეთის საზღვრები საგრძნობლად გაფართოვდა. ერთხანს მის ქვეშევრდომობას ბაბილონის ცნობილი მეფე ჰამურაბიც ცნობდა.
ძვ. წ. 1776 წელს შამში–ადადი გარდაიცვალა. მისი მემკვიდრის მეფობისას გახშირდა მომთაბარე ტომების შემოსევები, რამაც სახელმწიფო საბოლოოდ დაღუპა. ამასობაში კი მესოპოტამიაში ახალი დომინანტი ძალა გამოჩნდა. ეს იყო ბაბილონის მეფე ჰამურაბი, რომელსაც მომავალში გავეცნობით.
ბიბლიოგრაფია:
1. G. Roux, Ancient Iraq, London, 1980.
2. E. Chiera, Sumerian Epics and Myths, Chicago, 1934.
3. E. Chiera, Sumerian Texts of Varied Contents, Chicago, 1934.
2 December 2020
აქადი: მსოფლიოს პირველი იმპერია
ძვ. წ. 2350 წლისთვის შუმერი მეფის ლუგალზაგესის ძალაუფლებამ პიკს მიაღწია. მას ბევრი ვასალი მეფე ჰყავდა. ამათგან ერთ–ერთი იყო ურ–ზაბაბა, ქიშის მეფე, რომლის კარზეც მსახურობდა ახალგაზრდა კაცი, სახელად სარგონი. მისი მშობლიური ენა იყო სემიტური.
ზუსტი დეტალები არ არის ცნობილი, თუ რა მოხდა, მაგრამ სარგონი მალე ქიშის მეფედ გვევლინება, სავარაუდოდ რაიმე არეულობით ისარგებლა და ურ–ზაბაბა ტახტიდან ჩამოაგდო. აქედან დაიწყო მან პირველი იმპერიის შექმნა, რაც მსოფლიოს მანამდე არ უნახავს. სარგონი ჯერ სამხრეთით დაიძრა, სადაც 34 ბრძოლა მოიგო და დაიპყრო შუმერული ქალაქები ური, ლაგაში, უმა და სხვები. ბოლოს დაიპყრო მეფე ლუგალზაგესის დედაქალაქი ურუქი. მეფე კი ტყვედ ჩაიგდო. სარგონმა კამპანია განაგრძო და სპარსეთის ყურეს მიაღწია. ამით მან მთელი შუმერია გააერთიანა.
სარგონმა ფართოდ გაშალა საირიგაციო და სამშენებლო სამუშაოები, ჩაატარა ეკონომიკური რეფორმა, განავითარა საშინაო და საგარეო ვაჭრობა. აქადელებმა კარგად აითვისეს შუმერული კულტურა და თავისი წვლილიც შეიტანეს მის განვითარებაში. სარგონმა დედაქალაქად აქადი აირჩია, რომლის ნაქალაქარი დღემდე არაა ნაპოვნი, თუმცა ისეთი როლი ითამაშა მესოპოტამიის ისტორიაში, რომ მთელ რეგიონს აქადი ეწოდა.
დაახლოებით ძვ. წ. 2330 წელს სარგონმა ახალი სამხედრო კამპანია წამოიწყო, რომლის დროსაც მან დაიპყრო ელამის სამეფოს დედაქალაქი სუზა, რომელიც მისი სამეფოს აღმოსავლეთით, ირანის ტერიტორიაზე მდებარეობდა. დაახლოებით ძვ. წ. 2280 წელს, თავისი ორმოცდათექვსმეტწლიანი მმართველობის შემდეგ, სარგონი გარდაიცვალა და სამეფო ტახტი მისმა ვაჟმა, რიმუშმა დაიკავა.
სარგონის გარდაცვალებისთანავე დაიწყეს აჯანყებები ქალაქებმა ურმა, ლაგაშმა, უმამ და ქაზალუმ. მეფე რიმუშმა აჯანყება კი ჩაახშო, მაგრამ მალე ახალი აჯანყებების ტალღა წამოვიდა. ამ აჯანყებებს მხარს უჭერდა ელამის სამეფო, მაგრამ როგორც კი მეფე რიმუშმა ახალი აჯანყებები ჩაახშო და თავისი ძალაუფლების კონსოლიდირება მოახერხა, იგი ელამსა და მის მოკავშირეებს დაესხა თავს და გამარჯვება მოიპოვა. ცხრაწლიანი მეფობის შემდეგ, ძვ. წ. 2270 წელს რიმუში გარდაიცვალა. იგი ჩაანაცვლა მისმა ძმამ, მანიშტუსუმ. მან არაერთხელ გაილაშქრა ელამის წინააღმდეგ. 15 წლის შემდეგ მანიშტუსუ გარდაიცვალა და აქადის ტახტზე ავიდა მისი ვაჟი ნარამ–სინი. რამდენიმე აჯანყების ჩახშობის შემდეგ, ისიც ელამის წინააღმდეგ დაიძრა და ამჯერად დაიპყრო მისი დასავლეთ ტერიტორიები ქალაქ სუზას ჩათვლით. ამის შემდეგ ნარამ–სინმა ჩრდილო–დასავლეთის მიმართულებით გაილაშქრა და დაიმორჩილა ქალაქები ებლა და მარი, რომლებიც ხმელთაშუა ზღვასთან მდებარეობდნენ. მალე მან თავი ღვთაებრივად გამოაცხადა.
ამ მიღწევების მიუხედავად, აქადის იმპერიამ დაქვეითება დაიწყო ძვ. წ. 2218 წლიდან, როცა ნარამ–სინი გარდაიცვალა. აქადის უკანასკნელი ძლიერი მეფე იყო მისი შვილი შარ–კალი–შარი. მის შემდეგ კი მეფეები სწრაფად ენაცვლებოდნენ ერთმანეთს, რაც ქვეყნის დესტაბილიზაციას უწყობდა ხელს. ძვ. წ. 2150 წელს ჩრდილოეთიდან გუთიების მომთაბარე ტომები შემოიჭრნენ და მრავალი ქალაქი გაანადგურეს აქადის ჩათვლით. ასე დაასრულა არსებობა მსოფლიოს პირველმა იმპერიამ, რომელმაც დაპყრობითი ომების დიდი მაგალითი დაუტოვა მომავალ სახელმწიფოებს და საფუძველი დაუდო იმპერიალიზმს.
ბიბლიოგრაფია:
1. Liverani, Mario (1993). Akkad: The First World Empire: Structure, Ideology, Traditions.
2. Liverani, Mario (2014). The Ancient Near East: history, society, economy.
3. Marc Van de Mieroop. A History of the Ancient Near East, ca. 3000 - 323 BC.
13 November 2020
6 000 წლის წინ, 4 000 წლით ადრე, სანამ რომის იმპერია შეიქმნებოდა, შუამდინარეთში (მესოპოტამია) წარმოიშვა პირველი ურბანული დასახლებები. აქ მოსახლე ტომებმა მდინარე ევფრატის ნაპირებზე საირიგაციო სისტემები შექმნეს, რამაც მოსავლის ზრდა და პროდუქციის დაგროვების შესაძლებლობა გამოიწვია. ამას მოჰყვა კლასების ჩამოყალიბება. ძვ. წ. III ათასწლეულში დიდ დასახლებებს, სადაც ტაძრებიც იყო, გალავნები შემოარტყეს. მალე შუმერებმა შექმნეს ერთ–ერთი უმთავრესი რამ - დამწერლობა. ისინი თიხის ფირფიტებზე წერდნენ. ყოველი სიმბოლო აღნიშნავდა რაიმე საგანს ან მასთან დაკავშირებულ ცნებას. იმის გამო, რომ თიხის ფირფიტაზე სიმბოლოების ასახვა რთულია, დროთა განმავლობაში მათ ლურსმნის მსგავსი ფორმები მიიღეს, ამიტომაც შუმერულ დამწერლობას ასევე ლურსმულ დამწერლობად ვიცნობთ. ასევე ისიც დასაშვებია, რომ შუმერებმა ბორბალიც გამოიგონეს.
იმ დროის უდიდესი შუმერული ქალაქები იყო: ური, ურუქი, ერიდუ, ლაგაში და სხვ. თავიდან ისინი დამოუკიდებელ პოლიტიკურ ერთეულებს წარმოადგენდნენ, რომელთა სათავეში იდგნენ არა მეფეები, არამედ უმაღლესი ქურუმები. დაახლოებით ძვ. წ. 3 500 წლიდან ურუქის პოლიტიკური და კულტურული გავლენა საგრძნობლად გაიზარდა მეზობელ ქალაქებსა და სხვა რეგიონებზეც, თუმცა ძვ. წ. 2 900 წლიდან დაკარგა თავისი ჰეგემონური სტატუსი, სავარაუდოდ მტრის შემოსევების ან სამოქალაქო ომების შედეგად.
მომდევნო საუკუნეებში არაერთი შუმერული ქალაქი გაიზარდა და დაწინაურდა, რომლებიც ისეთ ქალაქ–სახელმწიფოებს წარმოადგენდნენ, როგორც მრავალი საუკუნის შემდეგ ბერძნული პოლისები იქცნენ. სამხედრო ლიდერებს სახალხო კრება ირჩევდა, რომლებიც მალე პირველ მეფეებად იქცნენ. შუმერული ეპოქის ყველაზე ცნობილი მეფე იყო გილგამეში, რომლის შესახებ მრავალი საგმირო ლეგენდა შეითხზა, აქედან ცნობილია გილგამეშის ეპოსი, ქართულ თარგმანში აგრეთვე გილგამეშიანი.
ძვ. წ. XXV საუკუნეში გაძლიერდა ქალაქი ური, რომლის მმართველები ცდილობდნენ დაემორჩილებინათ გარშემო მცხოვრები ტომები. ურის გარდა რეგიონში ჰეგემონიაზე პრეტენზია ჰქონდა ლაგაშს. ძვ. წ. 2 400 წელს ლაგაშელებმა დაიმორჩილეს მეზობელი ქალაქი უმა. მათ ასევე ურთანაც ჰქონდათ ომი. ლაგაშის მეფემ ურუინიმგინამ (ძვ. წ. 2 318 – ძვ. წ. 2 310 წწ.) უმას წინააღმდეგ ახალი ომი დაიწყო, რომელიც ლაგაშისთვის მძიმე აღმოჩნდა. უმას მმართველმა ლუგალზაგესმა დაიმორჩილა მთელი ქვემო მესოპოტამია. მალე ლაგაშის ჯერიც დადგებოდა, რომ არა შემდგომ განვითარებული მოვლენები. ლუგალზაგესს დაუპირისპირდა ადამიანი, რომელიც ისტორიაში შევიდა სარგონ დიდის სახელით და იყო მსოფლიოს პირველი იმპერიის დამაარსებელი.
გაგრძელება იქნება...
ბიბლიოგრაფია:
1. Crawford, Harriet E. W. (2004). Sumer and the Sumerians. Cambridge: Cambridge University Press.
2. Wooley, C. Leonard (1929). The Sumerians. Oxford: Clarendon Press.
25 September 2020
როგორ მოიპარეს ბიზანტიელებმა ჩინელებისგან აბრეშუმის წარმოების საიდუმლო
სახელოვანი აბრეშუმის გზა უმნიშვნელოვანესი სავაჭრო გზა იყო დიდი გეოგრაფიული აღმოჩენების ეპოქამდე. ამ გზის საშუალებით უამრავი საქონელი გადაჰქონდათ ქარავნებს, მაგრამ ამათგან ყველაზე ძვირფასი იყო აბრეშუმი.
ჩინელებმა აბრეშუმის დამზადების საიდუმლო დაახლოებით ძვ. წ. 4000–იან წლებში შეისწავლეს. ძალიან მალე ეს ქსოვილი ფუფუნების საგნად იქცა. იმპერატორები მისი წარმოების საიდუმლოს მკაცრად იცავდნენ, რათა მონოპოლია შეენარჩუნებინათ. ძვ. წ. II ათასწლეულში აბრეშუმი ნელ–ნელა ცენტრალურ აზიაშიც გამოჩნდა. ძვ. წ. I ათასწლეულში კი აბრეშუმი ირანში, ეგვიპტესა და ევროპაშიც შემოვიდა. სკვითები და განსაკუთრებით აქემენიდური სპარსეთის იმპერია დიდ მოგებას ნახულობდნენ, როგორც აბრეშუმის გზის შუამავლები ევროპასა და ჩინეთს შორის. ალექსანდრე მაკედონელი პირველი იყო, რომელმაც ბერძნული სამყარო პირდაპირ დაუკავშირა აბრეშუმის გზას, როდესაც ქალაქი ალექსანდრია ესქატე დააარსა ცენტრალურ აზიაში. რომაელები აბრეშუმის მოსაპოვებლად ინდოეთს დაუკავშირდნენ ეგვიპტის საშუალებით. ეს ძვირფასი ქსოვილი დიდად მოთხოვნადი გახდა რომში, თუმცა ეს იმას ნიშნავდა, რომ ოქრო გაედინებოდა რომიდან და საბოლოოდ ოქროს ნაკლებობა საბედისწერო აღმოჩნდა რომის იმპერიისთვის, რამაც მისი დაცემა გამოიწვია 476 წელს. გერმანელ ბარბაროსებსაც მოსწონდათ აბრეშუმი, ასე, რომ ახლა ბიზანტიის იმპერია გახდა შუამავალი, რომელიც ჩინეთიდან შემოსულ აბრეშუმს ყიდდა.
ამ დროისთვის აბრეშუმის გზა არ იყო კარგად დაცული. 420 – 589 წლებში ჩინეთში პოლიტიკური კრიზისი იყო. ქარავნებს ჩინეთიდან კონსტანტინოპოლამდე მისასვლელად დაახლოებით 7 თვე სჭირდებოდათ. ამავე დროს ბიზანტიისა და სასანიანთა სპარსეთის იმპერიებს თითქმის გამუდმებული ომები ჰქონდათ ერთმანეთთან, რის გამოს ვაჭრობას ხელი ეშლებოდა. ბიზანტიის იმპერატორმა იუსტინიანე I-მა ამ სიტუაციის შეცვლა სცადა. მან ალტერნატიული გზები სცადა ჩინეთთან დასაკავშირებლად ლაზიკისა და ევრაზიული სტეპების გავლით, მაგრამ ეს გზა ძალიან გრძელი იყო და ხშირად ქარავნები უკიდეგანო სტეპებში იკარგებოდნენ. ამ პერიოდში იუსტინიანემ დაიპყრო იტალია და ჩრდილოეთ აფრიკა, რაც დიდი პოლიტიკური გამარჯვება იყო, მაგრამ ქვეყნის ეკონომიკაზე ცუდად იმოქმედა.
დაახლოებით 550–იან წლებში, ისტორიკოს პროკოპიოსის თანახმად, იუსტიანიანეს ორი ნესტორიელი ბერი ეწვია, რომლებმაც ცენტრალურ აზიაში, ჩინეთსა და სპარსეთში იმოგზაურეს და ინდოეთიდან კონსტანტინოპოლში ჩამოვიდნენ. მათ იუსტინიანეს აღუთქვეს, რომ აბრეშუმის პრობლემას გადაჭრიდნენ. გახარებული იმპერატორი დათანხმდა და ბერების თავგადასავალიც დაიწყო. მათი მოგზაურობა ორ წელს გაგრძელდა.
როგორც ზემოთ ითქვა, ამ დროს ჩინეთში არ იყო სტაბილური პოლიტიკური მდგომარეობა. ბერებს უფლება მისცეს აბრეშუმის დამზადების პროცესს დასწრებოდნენ და ესწავლათ კიდეც. აბრეშუმის ჭიები ძალიან სათუთი არსებები არიან, ამიტომაც ჩინელები არ ელოდნენ, რომ ბერები მათ მოიპარავდნენ. ამ უკანასკნელებს გეგმა ჰქონდათ: მათ აბრეშუმის ჭიების კვერცხები თუ ლარვები თავიანთ ყავარჯნებში დამალეს და ადგილობრივებს სთხოვეს მათთვის ბლომად თუთა მიეცათ, რომელსაც აბრეშუმის ჭიები ჭამდნენ. კონსტანტინოპოლში დაბრუნების შემდეგ იუსტინიანემ და შემდგომ მისმა მემკვიდრემ იუსტინე II-მ აბრეშუმის ინდუსტრიული ცენტრები შექმნეს სხვადასხვა ქალაქებში და ამით აბრეშუმის მუდმივი წყარო გაიჩინეს.
მიუხედავად იმისა, რომ ჩინური აბრეშუმი მაინც უკეთესი ხარისხის იყო, ჩინელთა და სასანიანთა აბრეშუმის მონოპოლია წარსულს ჩაბარდა. აბრეშუმით ვაჭრობა კი ბიზანტიის იმპერიის ეკონომიკის მამოძრავებელი ძალა გახდა.
ბიბლიოგრაფია:
1. Feltham, Heleanor B. (2009) Justinian and the International Silk Trade.
2. Schoeser, Mary. (2007) Silk. Yale University Press.
13 February 2020
1069 წელს სიტუაცია შეიცვალა, როცა სელჩუკთა ახალმა მძარცველმა რაზმებმა ბიზანტიის ტერიტორიები კვლავ მოარბიეს. რომანოზი მიხვდა, რომ ეს პრობლემა სასწრაფოდ უნდა აღეკვეთა და დიდი ლაშქრის შეკრება დაიწყო. ამავე დროს ალფ არსლანი სირია–პალესტინაში ფატიმიანთა ეგვიპტეს ებრძოდა. სულტანი არ იყო დარწმუნებული, რომ ორ ფრონტზე ბრძოლას შეძლებდა. ამიტომ მან ელჩობა გაგზავნა ბიზანტიაში და იმპერატორს პირობა მისცა , რომ თურქთა რეიდები შეწყდებოდა. სამწუხაროდ, სულტანი ვერ აკონტროლებდა თავის ყველა ვასალ ტომს. ასე, რომ მცირე რეიდები კვლავ გრძელდებოდა.
რომანოზმა უზარმაზარი ჯარი შეკრიბა და 1071 წელს მან დესპანი გაგზავნა ალფ არსლანთან, რომ ზავი განეახლებინა. ალფ არსლანიც სიამოვნებით დათანხმდა. თუმცა რომანოზს მზაკვრული გეგმა ჰქონდა და სელჩუკთა წინააღმდეგ დაიძრა, რაც ალბათ იმას ნიშნავს, რომ მისი დესპანები სინამდვილეში ჯაშუშები იყვნენ, რათა ალფ არსლანის არმიის სიძლიერე შეეფასებინათ. რომანოზი ვანის ტბასთან მივიდა, სადაც ციხე–ქალაქი მანაზკერტი იყო. ეს ალფ არსლანმა რომ შეიტყო, სასწრაფოდ ახალი ომისთვის დაიწყო მომზადება. მალე ისიც ვანის ტბისკენ დაიძრა და იქვე დაბანაკდა. რომანოზს მანაზკერტი უკვე აეღო და ალფ არსლანისკენ წამოვიდა.
ბიზანტიელთა არმია მულტიეროვნული იყო. ცენტრში რომანოზმა ვარიაგები და სომხები ჩააყენა, რომლებსაც თვითონ სარდლობდა. ფლანგებზე ევროპელი, სირიელი და თურქმანი მოქირავნეები ეყენა, ხოლო ბიზანტიურ–ფეოდალური რაზმები რეზერვში იდგნენ.
სელჩუკთა ლაშქარი ნახევარმთვარის მწყობრით იდგა. შუაში თვითონ სულტანი ალფ არსლანი იდგა. ბიზანტიელები თურქთა ხელჩართულ ბრძოლაში ჩაბმას ცდილობდნენ, მაგრამ თურქები თავს არიდებდნენ და მომთაბარულ მიხდომ–მოხდობის ტაქტიკას იყენებდნენ. თურქთა ცენტრი ნელ–ნელა უკან იხევდა, ხოლო ფლანგები ბიზანტიელების ალყაში მოქცევას ცდილობდნენ. საღამოსკენ რომანოზმა სულტნის ბანაკი ჩაიგდო ხელში, მაგრამ მალევე თავისივე ბანაკში დაბრუნება ბრძანა. იმპერატორის ბრძანებამ ერთგვარი გაუგებრობა გამოიწვია და სიბნელეში მისი შტანდარტი ძირს დაეცა. სელჩუკებმა ეს მომენტი შესანიშნავად გამოიყენეს და მთელი ძალებით თავს დაატყდნენ ბიზანტიელთა მარჯვენა ფლანგს. ბიზანტიურ რეზერვთა რაზმებს მათი დახმარება ევალებოდათ, მაგრამ მათი სარდალი ანდრონიკე დუკა, რომლის ოჯახი იმპერატორს ექიშპებოდა, არ მიეშველა თანამოძმეებს, ხოლო ბიზანტიელთა მარჯვენა ფლანგი სრულიად განადგურდა. ბიზანტიელთა მარცხენა ფლანგი კი დარწმუნდა, რომ იმპერატორი ბრძოლაში დაიღუპა და მანაზკერტში დაბრუნდა. რომანოზი მარტო დარჩა თავის ცენტრთან ერთად და მამაცურად იბრძოდა თავის ვარიაგ მცველებთან ერთად. ბოლოს ერთმა რიგითმა სელჩუკმა ჯარისკაცმა ტყვედ აიყვანა იმპერატორი. წყაროები იუწყებიან, რომ სულტანი კეთილად ეპყრობოდა რომანოზს. მალე ზავი გაფორმდა, რის თანახმადაც ანტიოქია, ედესა და მანაზკერტი სელჩუკებს გადაეცათ. რამდენიმე დღეში ალფ არსლანმა დიდი ძღვენით გამოისტუმრა იმპერატორი, მაგრამ საიმპერიო ტახტი უკვე დაკავებული დახვდა მიხეილ VII დუკას მიერ. 1072 წელს, მცირე სამოქალაქო ომის შემდეგ რომანოზს თვალები დათხარეს და მალე ჭრილობებისგან გარდაიცვალა. ალფ არსლანიც მალე გარდაიცვალა. მისმა მემკვიდრემ მალიქ–შაჰმა ძალიან მალე ანატოლიის უდიდესი ნაწილი დაიპყრო, რითაც რეგიონის გათურქების პროცესი დაიწყო. ამ ომებმა ბიზანტია დაღუპვის პირას მიიყვანა, რის შედეგადაც მალე ჯვაროსნული ომების ეპოქა დაიწყო.
.svg/553px-Seljuk_Empire_(greatest_extent).svg.png)
ბიბლიოგრაფია:
1. Nicolle, David. Manzikert 1071: The breaking of Byzantium. London. Osprey Pub. 2014.
2. Haldon, John (2001). The Byzantine Wars: Battles and Campaigns of the Byzantine Era.
3. Hillenbrand, Carole (2007). Turkish Myth and Muslim Symbol: The Battle of Manzikert. (Illustrated ed.) Edinburgh University Press.
17 January 2020
_in_the_Battle_of_Khadesh.jpg)
8 January 2020
.jpg)
ბიბლიოგრაფია:
1. Bashear, Suliman (1997). Arabs and Others in Early Islam. Darwin Press.
2. Daniel, Elton (2001). The History of Iran. Greenwood Press.
3. Donner, Fred (1981). The Early Islamic Conquests. Princeton.
4. Morony, M (1987). "Arab Conquest of Iran". Encyclopaedia Iranica.
6 January 2020
2 January 2020
რომის იმპერია და სასანური სპარსეთი გამუდმებით მტრობდნენ ერთმანეთს და ახლო აღმოსავლეთში დომინანტობისთვის ებრძოდნენ ერთმანეთს. რომის დაცემის შემდეგ, აღმოსავლეთ რომის იმპერია იგივე ბიზანტია განაგრძობდა სასანიდებთან ომს. 591 წელს ბიზანტიის იმპერატორ მავრიკიოსის მკვლელობის შემდეგ იმპერია კრიზისმა მოიცვა. ამით ისარგებლა სასანიანთა შაჰმა ხოსრო II-მ და შეტევაზე გადავიდა. მან წარმატებით დაიპყრო ამიერკავკასია და მესოპოტამია. 610 წელს ბიზანტიის ტახტზე ავიდა ჰერაკლე, რომელსაც ზავის იმედი ჰქონდა, მაგრამ ხოსრო უარზე იყო. მას აქემენიდური დროის სპარსული იმპერიის აღდგენა სურდა. 614 წლისთვის ბიზანტიამ სირია–პალესტინაც დაკარგა. წმინდა მიწის დაკარგვა განსაკუთრებით მტკივნეული იყო ბიზანტიელებისთვის. 615 წელს სასანიდებმა ალყა შემოარტყეს ქალაქ ქალკედონს, რომელიც კონსტანტინოპოლიდან მხოლოდ რამდენიმე კილომეტრით იყო დაშორებული. 617 წელს ქალკედონი დაეცა და ჰერაკლე მზად იყო, ხოსროს ვასალიც კი გამხდარიყო.
25 December 2019
მითრიდატე ბოსფორის სამეფოში გაიქცა და მოკლა თავისი მოღალატე შვილი მახარე, მაგრამ მოსახლეობა დაქანცული იყო ამდენი ომით და მხარი დაუჭირა მის უმცროს ვაჟს, ფარნაკეს, რომელმაც მამის ტახტიდან გადაგდება გადაწყვიტა. მითრიდატე სრულიად მარტო დარჩა. მან საწამლავით სცადა თავის მოკვლა, მაგრამ საწამლავმა არ იმოქმედა, რადგან მთელი ცხოვრების მანძილზე სხვადასხვა საწამლავსა და შხამს იღებდა მცირე დოზებით იმუნიტეტის გასაუმჯობესებლად. ბოლოს თავის ერთგულ მსახურს, ბიტოიტს დაავალა ხმლით მოეკლა იგი. ასე დასრულდა მესამე და უკანასკნელი მითრიდატული ომი ქრ. შ–მდე 63 წელს.
ბიბლიოგრაფია:
1. Appian. "The Mithridatic Wars," in Roman History.
2. McGing, Brian. "Mithridates VI."
23 December 2019
აქვილიუსმა ბითინიელთა წაქეზება სცადა პონტოს წინააღმდეგ. მითრიდატემ რომაელებს ბითინიელთა მოთოკვა სთხოვა, მაგრამ რომმა ყურიც არ გაიბერტყა. მასაც სხვა გზა აღარ დარჩა და კაპადოკიაში შეიჭრა. ასე დაიწყო პირველი მითრიდატული ომი (ქრ. შ–მდე 89–88 წწ).
ამასობაში, ბალკანეთში ბერძნებმა დაიწყეს დიდი აჯანყებები და დასახმარებლად მითრიდატე მიიწვიეს. ამ უკანასკნელმა არქელაოსი გაგზავნა საბერძნეთში. რომაელებს იქ ორი ლეგიონი ჰყავდათ. ქრ. შ–მდე 87 წელს სულა ჩამოვიდა საბერძნეთში და ალყა შემოარტყა ათენს. თრაკია–მაკედონიის გზით პონტოელთა ახალი არმია მოიწევდა. ასე, რომ სულას სასწრაფოდ უნდა აეღო ქალაქი. ქრ. შ–მდე 86 წლის 1 მარტს მან მოახერხა ათენში შეჭრა და უამრავი ანტი–რომაელი გაჟლიტა. ზურგი რომ გაიმაგრა, ახლა მშვიდად შეეძლო პონტოელთა წინააღმდეგ წასვლა.
მტრები ქერონეასთან შეხვდნენ ერთმანეთს, სადაც ოდესღაც ფილიპე მაკედონელმა წერტილი დაუსვა ბერძენთა დამოუკიდებლობას. პონტოელთა სათავეში კვლავ არქელაოსი იდგა. მისი არმია 70 000 კაცისგან შედგებოდა. სულას კი 40 000–ზე ნაკლები კაცი ჰყავდა. ბრძოლა დიდხანს გაგრძელდა და "მოსწყდა ორგნითვე ურიცხვი". სულამ გაიმარჯვა და მხოლოდ 10 000 პონტოელი გადაურჩა სიკვდილს. თუმცა ამით ყველაფერი არ დამთავრებულა. არქელაოსმა 80 000–იანი დამხმარე ძალები მიიღო. სულას ასევე სხვა პრობლემაც ჰქონდა. რომის სენატმა მის თანამდებობაზე კონსული ფლაკუსი დანიშნა, რომელიც სულას პოლიტიკური მოწინააღმდეგე იყო. სულა დათმობას არ აპირებდა. იგი არმიით შუა საბერძნეთში დადგა, ფლაკუსის მოლოდინში, რომელიც უკვე ჩამოვიდა საბერძნეთში. თუმცა სულას ჯერ არქელაოსთან მოუწია ხელახალი ბრძოლა. მათი არმიები ორქომენოსთან შეხვდნენ ერთმანეთს. პონტოელები გაცილებით მეტნი იყვნენ რომაელებზე. ცხარე ბრძოლა კვლავ სულას ძლევამოსილებით დასრულდა. სადაც მან პირადად დიდი სიმამაცე გამოიჩინა. მითრიდატემ ზავი ითხოვა, მაგრამ რომაელი გენერლის მოთხოვნები ძალიან მკაცრი იყო.
ამ მარცხმა შეარყია მითრიდატეს კონტროლი ანატოლიაზე.
ქრ. შ–მდე 85 წელს ზავი მაინც დაიდო, რომლის თანახმად მითრიდატეს ყველა დაპყრობილი ტერიტორია უნდა დაეთმო. სულამ რომის კონტროლი აღადგინა მცირე აზიაში და თავის პოლიტიკურ მტრებთან ანგარიშის გასასწორებლად რომში დაბრუნდა.
Комментарии
Отправить комментарий